Schokkend pleidooi in theaterperformance voor een recensie die je niet moet lezen.
De kernvraag van het Rotterdamse Keuzefestival, “The freedom to do what exactly?”, wordt tot nu toen het meest schrijnend gesteld in ‘The priestess’ van Árpád Schilling. Hij voert met drie acteurs en een twaalftal kinderen een merkwaardig kruising op van film, amateurtoneel en een theaterworkshop waarin ook het publiek participeert. Bij het roepen van “stop” door de dramadocente, of uiteindelijk ook door de kinderen zelf, worden er vragen gesteld over de gespeelde situatie en moet er worden gereflecteerd. En let op: dit gebeurt met EU subsidie.
Het stuk begint met mooie documentair/realistische filmbeelden waarin we een boerendorp op het Hongaarse platte land zien. Boerderijen, paard en wagen, koeien die naar de wei gaan en staan te pissen, kortom: idylle.
Direct na deze situering komen de kinderen het toneel opgerend en zitten we bij een gymles op de plattelandsschool. De leraar drilt de kinderen als een militair. Vervolgens komt er een vrouw op een bromfiets de les binnen rijden. Ze stalt haar brommer maar binnen omdat anders “de zigeuners hem stelen”. Zij blijkt de nieuwe dramadocente op de dorpsschool die, zoals boze tongen beweren, “waarschijnlijk wel met EU subsidie is aangesteld”.
In de loop van het stuk volgen nog meer fragmenten in dezelfde documentaire stijl waarin o.a. de sociale verschillen tussen de kinderen aanschouwelijk worden gemaakt (de meerderheid zit aan de onderkant), we de dorpsbewoners horen klagen: de ouderen over de jeugd, de jongeren over gebrek aan werk en dat de ouderen het vroeger tijdens het socialisme maar makkelijk hadden met coöperatieve bedrijven, en bij iedereen heel veel etnische rancune, over zigeuners, Schwaben etc. etc. Een ‘gezonde geestelijke identiteitsvorming’ blijkt één van de grootste problemen op het Hongaarse platteland.
Bij de “stop” momenten waarop er gereflecteerd moet worden zijn slechts een aantal antwoorden van de kinderen voorzien in de vertaling, een aantal andere antwoorden worden geïmproviseerd, waarbij de boventitel vermeldt: [improvisatie] en een tolk probeert simultaan te vertalen.
Het gedeelte met de publieksparticipatie wordt eveneens live getolkt: Eén van de jongens vraagt het publiek bijvoorbeeld: “Wat is de rol van de jongeren in deze performance?”. Iemand uit het publiek antwoord: “Het is niet duidelijk of ze gebruikt worden of dat ze zich bewust zijn van de situatie waarin ze zich bevinden”. Na elk antwoord bedankt de jongen vriendelijk: “Thank you, dankjewel”.
Een andere vraag van de jongen aan het publiek: “Wat is de rol van jongeren in de wereld?” het publiek antwoord: “Trendsetters”, “Ze zijn de toekomst”, “Ze proberen elkaar te begrijpen en te respecteren”.
Tussendoor ontwikkelt zich het toneelverhaal van de dramadocente die probeert de kinderen te laten ontdekken wat ze zelf van dingen vinden, en vooral van zichzelf. De strijd die er vervolgens ontstaat met ouders en de pastoor escaleert. De vrijheid waaraan de dramadocente de kinderen laat ruiken zal tot hun ondergang leiden, vinden zij. Op het hoogtepunt van de confrontatie met de pastoor probeert de laatste nog een pact te sluiten met de docente om samen te werken: ze zal loonsverhoging krijgen omdat de school dan de EU subsidie kan houden als ze dramalessen blijft geven. Maar vol afgrijzen en op aandringen van haar eigen zoontje, die doodongelukkig is op het platteland, gaat ze terug naar Boedapest.
Vervolgens zien we haar op film vertwijfeld in de stad zitten. Ze twijfelt of ze wat heeft aan de daar aanwezige ‘hoge cultuur’ om zich beter te voelen: ze mist de kinderen en voelt nog steeds een band met ze. “Denkt u dat u die over tien jaar nog hebt?”, vraagt de voice over op de film. Dan blijft ze heel lang stil om uiteindelijk te verzuchten: “Misschien, ik weet het niet … “.
Het slotbeeld van de voorstelling bestaat uit de opnieuw in een rondjes rennende kinderen in de militaristische gymles terwijl de docente in een still ongemakkelijk op het terras zit van een prachtig Jugendstil hotel in Boedapest.
Wat te denken van deze op het eerste gezicht pamflettistisch geconstrueerde multimedia theaterperfomance/workshop met echo’s van de jaren ‘70?
Een Belgische recensent beschreef het stuk naar aanleiding van een opvoering op het Kunstenfestivaldesarts in mei in Brussel als volgt:
“Aan de eerlijkheid van de makers kan men geen ogenblik twijfelen. Maar het geheel is toch wat naïef geëngageerd toneel. In Hongarije zal het wel hard aankomen, nemen we aan, maar hier ziet men een wat eenvoudige vorm van politiek theater. Het is heel simpel, vol goede bedoelingen, net als de idealistische actrice. Dat men deze formule in het jeugdtoneel ook in andere contexten kan gebruiken om problemen aan te kaarten, is duidelijk, maar hier te lande heeft men met kinderen en jongeren al veel complexere voorstellingen opgezet.”
Mijn primaire reactie was dat dit commentaar de voorstelling toch wel onrecht aandoet. Het is duidelijk dat hier een maker aan het woord is die twijfelt of theatermaken (en ‘hoge cultuur’ in het algemeen) een juiste vorm is om juist op dit moment, gezien de Europese ontwikkelingen, nog iets te doen aan de zo broodnodige bewustwording. Niet voor niets heet het stuk ‘The Priestess’, waar niemand anders mee bedoeld kan zijn dan de dramadocente als evenknie van de verwerpelijk pastoor die mensen bijeen probeert houden in een verouderde en corrupte structuur. Vooral de onmachtige blik van de docente op de still aan het eind van het stuk spreekt boekdelen, terwijl de kinderen weer veroordeeld zijn uitzichtloos hun rondjes te draaien.
Is het dus eigenlijk een tamelijk ambivalente theaterperformance over de onmacht van theater of meer kunst in het algemeen in het huidige tijdsgewricht? Maar hoe meer dit beeld zich vast zet, hoe luider er een “stop” klinkt dwars door deze ook weer te gemakkelijke interpretatie.
In wat voor theatrale situatie zitten we eigenlijk? Een Nederlands theaterpubliek moet vanuit zijn comfortabele stoel iets vinden van een verwarrende en goedkoop ogende Hongaarse theatervoorstelling. Ik hoorde na afloop een aantal mensen zeggen dat het eigenlijk wel knap was dat je eigenlijk niet wist wat nu echt was en wat gespeeld. Tsja, wat zijn we eigenlijk bereid te willen weten wat er in deze tijd in Hongarije echt is. Hoe gezond hebben wij hier onze identiteitsvorming ontwikkeld?
Feit is dat de zwarthemden door de straten van Boedapest marcheren en er overal hakenkruizen geklad worden, de oude sociale en economische structuren volledig vernietigd worden (zo wordt Hongarije bijvoorbeeld overspoeld door goedkope Nederlandse paprika’s) en is het enige waar je als jongere in Hongarije van kan dromen dat als je goed kan zingen je moet proberen om in de finale van de Hongaarse X-factor te komen, want dan krijg je heel veel vrienden op facebook.
De schok van deze opflitsende zelfreflectie maakt het stuk met terugwerkende kracht eigenlijk ongelooflijk hecht en subtiel. Ondanks de pamflettistische oppervlakte is het stuk knap opgebouwd. De al wat subtielere interpretatie van een theatermaker met een identiteitscrisis klapt met een flits van inzicht uit elkaar: het publiek herkent met een schok zijn eigen inkapseling in corrupte structuren en kan daaruit nauwelijks een uitweg vinden.
Na al deze denkarbeid dus heel knap gemaakt: een perfecte balans tussen documentair echt en kwetsbaar gespeeld om het inzicht van de toeschouwer te verrijken.
Welke vrijheid subsidieert onze EU nu eigenlijk met zijn culturele verworvenheden van de elite en wat doet dat op het Hongaarse platte land? Maar voor de forse dreun die dit oplevert voor je eigen referentiekader moet je niet een recensie lezen maar zelf de voorstelling zien en je eigen interpretatiekaders aan het werk zetten: hoe corrupt zijn die?
Het beeld dat me nu nog najaagt is het fragment op film van het jonge meisje wat na afloop van de heilige dienst de kerk inloopt met op haar T-shirt voorop het Duitse “Sitz!”, en achterop “Platz!”. Terloops een close up van haar kruis. Dan klimt ze de kerktoren in naar een verborgen kamer. Heeft ze een rendez-vous met de pastoor?
Gezien: ‘The priestess’ van Árpád Schilling/Krékatör (Hongarije), 22 september 2012 in de Rotterdamse Schouwburg (Keuze Festival). Nog te zien: zondag 23 september om 14:30. In het Hongaars met boventitels/live vertaling.
