recensie ‘Ganesh versus the Third Reich’ – Back to Back Theatre

‘Ganesh versus the Third Reich’ - Back to Back Theatre

Hoogst intelligente deconstructie van leven met hindernissen.

De Australische groep Back to Back Theatre maakt al vanaf 1987 theater “met mensen met een zogenaamde geestelijke handicap. Het is hiermee één van Australië’s meest toonaangevende creatieve stemmen geworden die zich richt op morele, filosofische en politieke vraagstukken over de waarde van individuele levens”, aldus de website van de groep.

Hiermee is geen woord teveel gezegd. De voorstelling ‘Ganesh versus the Third Reich’ weet een dusdanige inhoudelijk thematiek aan te snijden dat hiermee meteen de filosofische kern hiervan in zijn meest scherpe en tegelijk pijnlijke contouren uiterst aanschouwelijk is neergezet. En precies dit maakt theater ook zo’n heerlijke kunstvorm: alle expressieve middelen die er van mens tot mens bestaan kan je uiterst efficiënt in een explosieve mix neerzetten. Goed, even voldoende bevlieging: waar gaat het hier nu precies om.

‘Ganesh versus the Third Reich’ is een in zijn kern didactisch stuk gespeeld door vier geestelijk gehandicapte acteurs en één normale acteur, zoals dit in het dagelijks leven zo achteloos wordt aangeduid. De normale acteur, David, is eigenlijk de enige die aan een theatrale vervorming lijdt, want hij personifieert in zijn eentje de organisatie van het Back to Back Theatre en bestaat dus als zodanig niet. De andere acteurs spelen zichzelf en de andere rollen die zij, anders dan zichzelf, gewoon echt prachtige kunnen vertolken. Volgt u het nog? Zij zijn Brian, Mark, Simon en Scott.

‘Ganesh versus the Third Reich’ - Back to Back Theatre

Het stuk begint als de ‘making of’ van het stuk waarin de vier zichzelf spelen: Simon wil graag dat Mark zou kunnen meespelen in het stuk dat Brian aan het schrijven is. Het moet een stuk over macht worden. Brian zelf geeft aan dat hij Ganesh zal spelen, de god van het overwinnen van hindernissen, dus “je zou een hindernis kunnen spelen”, zegt Brian. Maar omdat het ook over de tweede wereldoorlog gaat zou hij ook jood kunnen spelen. “Als jood, dat klinkt beter dan als hindernis”, antwoord Simon.

Dan schuift er een doek voor het toneel waarop een schaduwspel verschijnt. David (in de rol van de godheid Vishnu) duidt aan dat het stuk begint lang voor de taal er is, in een tijd waarin mensen symbolen ontwikkelen die ze op wanden van grotten en dergelijke tekenen om mee uit te drukken dat “de dood niet het einde is”. Maar naast deze prehistorische troost wordt de mens ook meteen slachtoffer van zijn eigen creatie. De symbolen worden goden en krijgen hierdoor macht over de mensen. Vervolgens verschijnt er een Duitse Nazi partij die het meest heilige symbool van de hindoeïstische godsdienst steelt: de swastika, het teken voor het goede zijn. De god Shiva wordt zo boos dat hij de aarde wil vernietigen. Zijn vrouw Parvati stuurt vervolgens hun zoon Ganesh, de god met de olifantskop, naar Duitsland om de Swastika terug te halen. Het eenvoudige doch prachtig uitgevoerde schaduwspel wordt begeleid door imponerende muziek en vormt met deze mythische aanvang een sterk begin.

“Ik, Vishnu, doe verslag van de reis. Het is 1943 en we zijn bij een concentratiekamp op de grens van Duitsland en Polen”. Dan wordt het schaduwdoek weggeschoven en zien we een decor van een aantal transparant plastic folies achter elkaar met hierop geschilderde bomen en voorwerpen. We zien Simon als joodse gevangene en Scott als Duits soldaat. David speelt de rol van ‘de witte engel’ dr. Mengele, die houdt “van afwijkingen, dwergen en degeneraties”. En Brian is Ganesh met de olifantskop waar Mengele uiteraard veel interesse in stelt, al zwaaiend met zijn scalpel.

‘Ganesh versus the Third Reich’ - Back to Back Theatre

Het simpele gelaagde plastic decor, dat als gordijnen heen en weer geschoven kan worden, geeft een prachtige diepte aan de scene. De naar achter afnemende transparantie van de doeken schept met de juiste belichting prachtige mystieke beelden. Dan zwelt Ganesh op in zijn rol als almachtige godheid en dondert Mengele toe: “Waar is je führer”?

En dan ineens zijn we weer bij de ‘making of’. Brian zegt tegen Simon: “Je bent een goed acteur, en je Duits is vlekkeloos … je enige probleem is je geestelijke toestand, je moet echt zelfcontrole hebben”.
Met een dergelijke afwisseling ontwikkelt het stuk zich door, waarbij de elkaar afwisselende scenes van zowel het avontuur van Ganesh als de ‘making of’ steeds dieper snijden.

In de meest prachtige scenes gaat Simon als de joodse Levi samen met Ganesh op reis naar Berlijn. De alsmaar verzwakkende god (omdat niemand hem daar kent en hij dus niet meer aanbeden wordt) dringt uiteindelijk door tot Hitler. Ingesloten door de Sovjets wil deze net zijn cyanidepil slikken om zelfmoord te plegen: “Het tijdperk van de goden is ten einde”, roept Hitler nog, hierbij Wagner en Nietzsche (en eigenlijk onze hele moderniteit) na-echoënd. Ganesh lijkt in zijn opzet te slagen, want hij krijgt de swastika van Hitler in handen. Maar heel dubbelzinnig blijkt er onder die swastika armband nog een ander te zitten die op zijn plaats blijft.

‘Ganesh versus the Third Reich’ - Back to Back Theatre

Het werkelijke drama speelt zich af bij de ‘making of’ scenes. Van het begin af aan is David overtuigt dat Brian goud in handen heeft met zijn idee over Ganesh en Hitler. Hier gaan we het “beste theaterstuk ter wereld” mee maken, kostte wat kost. Hiermee brengt David zijn rol als Vishnu, de scheppende god waarmee alles begint, in de directe praktijk. En daarmee stelt het stuk ook meteen het artistiek scheppen in zijn eigen centrum: het inzien van de noodzaak om iets wezenlijks aan de wereld bij te dragen waarvoor elke praktische hindernis zal moeten wijken.

En hier beginnen de moeilijkheden bij de ‘making of’: de poging van David om de overige acteurs voortdurend al coachend op te hemelen gaat helemaal mis. Vooral Scott is als stoorzender bijzonder destructief en vindt alles “kut”. Daardoor gaat David in al zijn artistieke ambities uiteindelijk helemaal over de rooie en werkt Scott tegen de grond terwijl de anderen proberen in te grijpen. Het onmachtige geschreeuw en gegil van Scott is zo hartverscheurend en overtuigend dat spel en werkelijkheid hierin volledig samenvallen.

Eerder in de ‘making of’ had David bij obstakels al aangekondigd: “Jongens, dit wil ik in het script. We zullen dit steeds en steeds en steeds weer moeten herhalen met hetzelfde gevoel”. Hiermee is dus de uiteindelijke apotheose in stelling gebracht voor de scene waarin “het beste theaterstuk ter wereld” volledig lijkt te mislukken door de persoonlijke tekortkomingen van iedereen.

Hiermee heeft Back to Back Theatre een subliem vervlochten vorm en inhoud geschapen over wat het is om als heel gewoon mens een onsterfelijke ambitie te hebben met de altijd beperkte menselijke middelen die daarbij horen. En hierbij lopen de rillingen over je rug: beste theaterstuk ter wereld en totale mislukking sluiten hier naadloos aan, alsof waarheid, juistheid en schoonheid volledig samenvallen en er met recht een filosofisch hoogtepunt wordt bereikt waarover de groep zelf opgeeft.

‘Ganesh versus the Third Reich’ - Back to Back Theatre

Terecht staat dit theaterstuk met zogenaamd gehandicapte acteurs op een theaterfestival met topstukken vanuit de hele wereld. Het kan zich daar moeiteloos mee meten. De enige kritische noot zit in de beperkte kennis van de recensent. Een aantal passages van de ‘making of’ lijken te didactisch, en daarmee wat drammerig van toon. Er zou hier best nog wel iets gesneden kunnen worden waardoor het stuk misschien nog meer aan kracht zou kunnen winnen. En dat is naast een aantal andere puntjes vooral de scene waarin David het publiek toespreekt, en wel alsof het lege stoelen betreft van een denkbeeldig publiek bij de repetities: “Komen jullie om een freak show te zien?” Iemand in de overladen grote zaal van de schouwburg roept zonder aarzeling dan ook heel hard “nee!” terug. Dit klinkt in Nederlandse oren net iets te didactisch.

Maar dat kan heel goed een lokale culturele perceptie zijn waar ik te weinig kennis van heb. Hier in Nederland zijn we door het bewust laten deelnemen van gehandicapten aan de gewone samenleving wat verder verwijderd van het ‘freak show’ idee en lijkt deze scene overdreven. Maar dat zou in andere landen, om te beginnen Australië, heel anders kunnen zijn. Dat is iets wat je niet even opzoekt op het internet. Hiervoor moet je, zoals bij zoveel belangrijke zaken, een goede doorleefde kennis hebben. En juist daar schort het bij onze eindigheid nogal aan.

Je zou ook gewoon het lef kunnen hebben om te concluderen: het beste theaterstuk ooit, waarin slagen en mislukken van zowel artistieke aspiraties als menselijke onvolkomenheden naadloos bij elkaar aansluiten en elkaar versterken. Hierdoor een zeldzaam louterende deconstructie van onze menselijke conditie die je beslist moet gaan ervaren als je de kans hebt.

Gezien: ‘Ganesh versus the Third Reich’ van Back to Back Theatre (Australie), 26 september 2012 in de Rotterdamse Schouwburg (Keuze Festival). Nog te zien: vrijdag 27 en 28 september om 20:30.

Email dit artikel naar een vriend Email dit artikel naar een vriend

About Hans van Dam