De bioscoopdocumentaire The Substance – Albert Hofman’s LSD (2011) van Zwitserse filmmaker Martin Witz vertelt op traditioneel documentaire wijze de geschiedenis van het in Zwitserland uitgevonden genees- en roesmiddel, LSD. Die geschiedenis is fascinerend genoeg. Niet alleen popmusici, studenten en excentrieke professoren raakten in de ban van het middel. Ook artsen, psychiaters en overheden zoals de CIA en krijgsmacht zagen mogelijkheden. En soms kruisten hun paden.
Ken Kesey en de CIA
In 1959 werkt schrijver Ken Kesey in een veteranen hospitaal. Hij is vrijwilliger voor een project van de CIA dat MKultra heet, MK voor mind kontrol, waarin met LSD geëxperimenteerd wordt. Op zijn gesprekken met patiënten in het hospitaal en zijn eigen door de CIA gesanctioneerde drugsgebruik baseert Kesey zijn boek One flew over the Cuckoo’ s’ nest. Het boek verschijnt in 1962, in 1975 wordt het door Milos Forman verfilmd.
Experimenten
In 1963 krijgt Sandoz, de Zwitserse fabrikant van LSD, een order van Harvardlector Dr.Timothy Leary voor de grote hoeveelheid van één miljoen doses LSD en 2,5 miljoen doses psylocybine. Sandoz weigert als blijkt dat Harvard geen toestemming geeft voor de aankoop. Omdat de experimenten van Dr. Leary en diens assistente Dr. Alpert in de ogen van het faculteitsbestuur wel erg veel lijken op drugsfeestjes, worden beide lectoren kort daarop door de universiteit ontslagen.
Datzelfde jaar wordt een film gemaakt van een groep soldaten, keurig in het gelid marcherend, op commando gesynchroniseerd, rechtsom, linksom. De film vervolgd met opnamen een paar uur nadat de soldaten LSD genomen hebben. Er is van marsorde en concentratie weinig meer over. Ze lopen kris kras door elkaar, barsten in lachen uit. Het Amerikaanse leger experimenteert in die tijd met LSD. Het blijft bij experimenten: de werking van het middel is te onvoorspelbaar.
Leary begint een beweging waarin het gebruik van LSD centraal staat. Zijn doctrine zegt dat je met hulp van het middel het goddelijke in jezelf kan ontdekken. Bovendien is het een krachtig afrodisiacum. Het middel raakt snel in de mode in de academische wereld en onder jongeren. De cultus rond LSD bereikt in de USA zijn hoogtepunt in het midden van de jaren zestig als het middel wijd en zijn populariteit geniet onder hippies, studenten, jonge academici en kunstenaars.
Als het middel in 1966 verboden wordt gaat Nick Sand, een aanhanger van Leary met aanleg voor chemie, het middel zelf produceren. Er worden, zo vertelt Sand in de film, honderdduizenden doses naar Vietnam gestuurd voor gratis verspreiding onder de Amerikaanse dienstplichtige soldaten die daar het communisme bevechten.
Roger Thornhill
In 1959 verschijnt een artikel in het tijdschrift Look. Daarin vertelt filmacteur Gary Grant hoe LSD hem hielp bij privéproblemen en dat hij het middel al vijf jaar gebruikt. Grant is een beroemd en gevierd acteur. Datzelfde jaar speelt hij de hoofdrol als Roger Thornhill in North by Northwest van Alfred Hitchcock. Ook door die samenloop moet het artikel in Look een stevige impact gehad hebben bij het publiek. Gary Grant publiekslieveling als voorloper in het gebruik van LSD.
Drop out
Leary predikt intussen de boodschap `turn on, tune in, drop out’, een oproep om de burgerlijke samenleving, inclusief studie en baan vaarwel te zeggen en zich met hulp van LSD aan een andere ervaringswereld te wijden. Leary die zich met zijn optreden opgeworpen heeft als één van de voormannen van de hippie beweging wordt gearresteerd. Hij wordt beschuldigd van smokkel van marihuana en LSD en wordt tot de hoge straf van dertig jaar veroordeeld en komt in de Californische gevangenis San Louis Obispo terecht. September 1970 slaagt Leary erin met een spectaculaire ontsnapping uit de gevangenis te raken. Met hulp van de radicaal linkse beweging The Weatherman geraakt hij in Algerije, komt daar in contact met Black Panter leider Eldridge Cleaver en bezoekt op een Europees uitstapje de ontdekker van LSD, de chemicus Dr. Albert Hofman. In 1973 wordt Leary in Afghanistan gearresteerd.
Albert Hofman
Dr. Albert Hofman (1906-2008) werkt in 1938 als jonge chemicus voor farmaciefirma Sandoz in Bazel. Hij verricht onderzoek naar medicijnen op basis van moederkoren, een graanschimmel. In de loop van het proces produceert hij verschillende varianten van lysergine zuur. De 25e variant, afgekort LSD 25, maakt hij als mogelijk medicijn voor lucht en bloedwegen. De stof wordt getest op proefdieren maar wekt geen belangstelling. In 1943 vervaardigt Hofman het middel opnieuw. Hij vermoedt dat het toch als geneesmiddel belangrijk zou kunnen zijn. Hoewel hij in het laboratorium altijd de grootst mogelijke zorgvuldigheid in acht neemt, concludeert hij achteraf dat hij via zijn huid met de stof in aanraking gekomen moet zijn.
Zoals hij beschrijft in zijn boek LSD-My Problem Child (1980), voelt hij zich op zijn werk buitengewoon rusteloos en moet naar huis gaan. Hij gaat liggen: `Ik nam een ononderbroken stroom fantastische beelden waar, buitengewone vormen met intense, caleidoscopisch bewegende kleuren.’
Testolifant en andere proefdieren
Hofman experimenteert daarna nog meer met LSD 25. Hij brengt zijn chefs bij Sandoz op de hoogte van de bijzondere werking van het middel waarna het uitgebreid getest wordt. Onder anderen wordt middels dierproeven de giftigheid vastgesteld. Die blijkt per diersoort erg te verschillen. Zo blijkt een muis tegen extreem hoge dosis (gemeten per eenheid lichaamsgewicht) te kunnen terwijl een testolifant bij een meer dan honderd maal lagere dosis het loodje legde. De psychische werking bleek bij dieren, die immers niet kunnen praten, moeilijk te testen.
Al waren er een paar opmerkelijke uitkomsten zo bleek dat een heel kleine dosis aan spinnen toegediend leidde tot een strakker web, terwijl een groter dosis leidde tot een slecht en onregelmatig web. In een kooi chimpansees, bleek de ene aap die LSD was toegediend de hiërarchische regels van de groep niet meer in acht te nemen. Na de eerste experimenten stuurt Sandoz samples van het middel naar diverse universiteiten op de wereld voor verder onderzoek.
Na zijn verblijf in Zwitserland gaat, de in de VS nog steeds voortvluchtige, Dr. Leary naar Afghanistan. Daar wordt hij in 1973 gearresteerd en teruggevlogen naar een gevangenis in Californië. In 1976 krijgt hij gratie. LSD heeft inmiddels een verslechterende reputatie.
Nieuwe experimenten
Rond de eeuwwisseling begint het John Hopkins Institute met nieuwe, gecontroleerde, experimenten. Het middel wordt ingezet om depressies van kankerpatiënten te behandelen. Een van die patiënten, een aardige man beschrijft in de documentaire zijn ervaring met het middel: `Het voelt of je over boord slaat. Eerst is de boot weg. Dan is het water verdwenen. En vervolgen ben je zelf ook weg’. Later anderhalf uur, toen hij wat tot rust gekomen was , dacht hij dat dit een goede gelegenheid was om met God te praten. Maar er gebeurde niets.
De interviewer vraagt hoe het gaat met ’s mans depressie. De man antwoordt: `Die is weg’.
De goede chemicus
De film heeft de kwaliteit van een typische TV-documentaire. Die biedt als bioscoopbeleving weinig meerwaarde. Maar het verhaal -van medicijn, roesmiddel en van zijn hoofdrolspelers- is wonderlijk genoeg. Alhoewel? De hierboven genoemde anekdotes, over Gary Grant, Ken Kesey en de ontsnapping van Timothy Leary, komen in de film niet voor. Gemiste kans of kwestie van `kill your darlings’?
Ontdekker Albert Hofman is honderd jaar oud als hij in 2006 door regisseur Witz voor de film geïnterviewd wordt. Hij blijkt analyticus èn romanticus te zijn: `Iedere goede chemicus is tevens alchemist, anders is hij geen knip voor zijn neus waard’.
The Substance – Albert Hofman’s LSD draait vanaf 3 mei in de bioscoop
